‘Schrik niet, ik wreek geen quaat maar dwing tot goed. Straf is mijn hant maar lieflyk mijn gemoet’’. Deze woorden van Pieter Corneliszoon Coen uit 1607 staan te lezen op de toegangspoort tot het voormalige Spinhuis in Amsterdam. Bestuurskundige en politiek filosoof Rik Peeters ziet in de dubbeldoelstelling van repressie en preventie een opvallende overeenkomst met de ‘Top 600 aanpak’ die de gemeente Amsterdam in 2011 voor jonge veelplegers invoerde.
Peeters promoveerde in 2013 op preventiedenken in het openbaar bestuur. Zojuist verscheen bij Van Gennep Amsterdam op basis van die promotie ‘Het verlangen naar voorkomen’. In dit boek beschrijft Peeters hoe het preventiedenken de overheid verandert. Voorkomen is beter dan genezen, maar tegen welke prijs?

In het essay ‘Ruimte voor risico’s: overwegingen bij vrijwillige risicoacceptatie door burgers in het nieuwe omgevingsrecht’ heeft hij die prijs – tal van geboden en verboden voor de inrichting en het gebruik van de leefomgeving – in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Milieu al eens beschreven. In dat essay valt ook te lezen dat meer keuzevrijheid goed en tevens beheersbaar zou kunnen zijn.

Met denkers als Foucault en Lacan in zijn bagage, beschrijft Peeters in zijn boek hoe heersers zich na het bedwingen van de ‘buitenwereld’ richtten op het beheersen van de binnenwereld, de eigen burgers. Hoewel de mix van repressie en preventie minstens zo oud is als Pieter Corneliszoon Coen, ziet Peeters een cesuur aan het eind van de jaren zeventig.

Verbieden en bestraffen helpt niet meer tegen de individualisering en de welvaartsexcessen die ons bedreigen. De overheid wil voorkomen. We krijgen preventiebeleid tegen obesitas, drank, vet, hufterigheid, kindermishandeling, schooluitval, de gevolgen van geluidsoverlast, fijnstof en de gevaren van te steile trappen.

De valkuilen van het voorzorgprincipe zijn evident. Hoe ver moet je gaan en wat is (kosten)effectief? Daarnaast heeft dit principe als consequentie het benoemen en vroegtijdig monitoren van risicogroepen, bijsturen van gedrag en het voeren van beleid dat ‘goed is voor eigen bestwil’. Het gevolg is een betuttelende overheid die mensen niet de ruimte laat zolang ze zich aan de wet houden, maar een die de juiste levenswandel voorschrijft.

Anders dan de soms wat makkelijk libertaire hoogleraar bestuurskunde Paul Frissen, is Peeters praktisch ingesteld. In zijn ogen is de kernvraag niet of preventie gerechtvaardigd is, maar hoe we de inzet van preventieve technieken redelijk en proportioneel kunnen houden. Hij geeft daarvoor enkele ‘beginselen van behoorlijke preventie’: ongevraagde zorg moet geweigerd kunnen worden zolang het anderen niet schaadt, opgebouwde dossiers horen eigendom te zijn van de burger en bewijslast voor preventief ingrijpen moet sterker en onafhankelijk toetsbaar worden.

O ja, de leefomgeving. Ook in zijn essay is Peeters praktisch. Er is best meer ruimte voor vrijwillige risicoacceptatie. Wat is de aard van het risico? Is er werkelijk sprake van volwaardige en vrijwillige risicoacceptatie? Is er een zorgplicht van de overheid met alles wat daarbij hoort? Langs die criteria laat hij in een paar voorbeelden zien dat meer ruimte makkelijk kan. Dove gevels mogen open, buitendijks wonen moet je zelf weten, wonen op het industrieterrein en wonen op vuile grond kan, mits bepaalde maatregelen worden getroffen en men de eigen verantwoordelijkheid accepteert. Zorgvuldigheid is geboden, maar het uitgangspunt blijft: ‘Burgers hebben het recht om beslissingen te nemen die bestuurders of beleidsmakers niet zouden nemen. Anders geformuleerd: burgers hebben het recht op onverstandig gedrag – tenminste, zo lang dit niet ten koste gaat van anderen en zo lang dit gedrag voortkomt uit een vrije wilsuiting’. Ik teken ervoor.

Bas van Horn

Rik Peeters: Het verlangen naar voorkomen, Uitgeverij Van Gennep ISBN 9789461643292/NUR 740
Rik Peeters: (2014a)Ruimte voor risico’s, overwegingen bij vrijwillige risicoacceptatie door burgers in het nieuwe omgevingsrecht.

23 april 2015 geplaatst in RO Magazine

Eind maart werd het laatste krakersbolwerk van Amsterdam ontruimd. Met een ouderwetse confrontatie tussen politie en actievoerders sloot de Hoofdstad, pal achter het Paleis op de Dam, een halve eeuw kraakgeschiedenis af. Het Parool meende op de voorpagina dat de stad er met een vrijplaats minder en nog meer hotelcapaciteit weer een stukje ‘aangeharkter’ bij zou komen te liggen, maar ook dat Mokum per saldo verlies lijdt. Aandeelhoudersrendement versus maatschappelijk rendement: 1-0.
De krant heeft zijn conclusie getrokken. Rick Vermeulen, RO-ambtenaar en onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam, moet zijn bevindingen nog ordenen en opschrijven. Hij onderzoekt niet de kraakgeschiedenis, maar wel de actuele ontwikkeling in de ruimtelijke ordening. In beide speelt ruimtelijke waardecreatie ( en voor wie dan wel?) een belangrijke rol.

Vermeulen zal in zijn publicatie vertellen hoe we van de toelatingsplanologie via de ontwikkelingsplanologie naar de uitnodigingsplanologie zijn gegaan. Hoe we dankzij Richard Florida en de crisis de creatieve stad en de onzekerheid zijn gaan omarmen. Hoe we afscheid hebben genomen van masterplan en blauwdruk om over te gaan op incrementele ruimtelijke ontwikkeling en organisch groeien. En dat met nieuwe partners naast de usual suspects waarmee aandacht vrijkwam voor gebruiks- en andere maatschappelijke waarden.

Geen stad in het land of er ligt wel een wijk, spoorzone of havenbekken die of dat tot nieuwe bloei moet komen dankzij initiatief ‘van onderop’. Een ruim gesteld eindbeeld biedt een stip aan de horizon. Zekerheden zijn er weinig, kansen des te meer. Amsterdam weet er met het project ‘Het Buitenste Binnen’ en het initiatief ‘De Improviserende overheid’ alles van. En misschien juist daarom was de stad al onder de linkse wethouder Maarten van Poelgeest kritisch.

Waar, hoeveel en hoe lang mag de stad maatschappelijk initiatief ondersteunen? Welke steun is in feite subsidie die niet naar iets anders kan en wanneer concurreert het met ruimtelijke initiatieven op eigen kracht? Leren plannen en leven met minder (schijn)zekerheden is een stukje winst van de crisis. Toch zullen de traditionele ontwikkelpartijen (die weer kansen zien) om een minimum aan zekerheden blijven vragen. Dat vergt ook in de toekomst een meer of minder dwingend exploitatieplan en andere garanties.
Vermeulen stevent – zoals het een goed wetenschapper betaamt – af op de zeer genuanceerde conclusie dat ‘vasthouden’ (plannen) en ‘loslaten’ (ruimte geven) communicerende vaten blijven. Politiek en ordenaars houden een belangrijke rol. Aandeelhoudersrendement op de ene plek is immers maatschappelijk rendement op een andere.

De stad had zichzelf een cadeautje kunnen geven met een originelere bestemming van het Tabaksblok, maar een nieuwe laagdrempelige vrijplaats op deze A-locatie zou de verhoudingen wel heel scheef trekken. Dat heeft niet zoveel met een veranderd sentiment te maken, maar meer met een volwassen benadering van maatschappelijk initiatief.

Waar Eva de Klerk van het kunstenaarsinitiatief op de voormalige NDSM-werf in Amsterdam Noord zich in de krant beklaagt omdat ze steeds vaker hoort dat ze ‘te mooi zitten, te weinig betalen en te weinig doen’, zou ze zich ook serieus genomen kunnen voelen. Een belang tussen andere belangen die allemaal gewogen moeten worden.

1 april 2015 geplaatst in RO Magazine

Plannen voor het hele Stadionplein in Amsterdam Oud Zuid kwamen niet van de grond. In stukjes lijkt het nu wel te lukken. Er komen twee grote bouwblokken op het lege stadionplein en aan de andere kant van de Amstelveenseweg krijgen de iconische Citroën garages een nieuwe invulling. Maar nu nog even niet, eerst een voorafje.
Op het plein straks twee forse bouwvolumes. Eén gebouw van zeven lagen wonen met een winkelplint en de Febo. Daarnaast een pand met twee verdiepingen hotel en daaronder het smaakmuseum Culina Experience . Een ‘belevenis’ met een eetmuseum, een kooktheater, een kookschool en een proeflokaal.

Aan de overkant, aan weerszijden van de ingang van het Olympisch Stadion uit 1928, staan twee vrijwel lege modernistische garages. Beide gebouwd in respectievelijk 1930 en 1960 naar ontwerp van Jan Wils, voor de N.V. automobiles Citroen. Bouwinvest herontwikkelt deze panden tot multifunctionele kantoren, winkels en horeca.

In de jongste van de twee garages zal naar verluidt een dependance komen van het restaurant ‘Hotel de Goudfazant’. Een zaak die ondanks de verwarrende naam en een onvindbare locatie op een bedrijfsterrein achter een slagboom op de Noordelijke IJ-oevers, al jaren succesvol een kale loods exploiteert. De uitbaters doen ook Radio Royaal in de oude Philips-fabriek in Eindhoven.

Maar nu dus nog even geen fazant in de garage, want eerst moet het EK atletiek in het Oude Olympisch Stadion ongestoord afgewerkt worden. De verbouwing van de garages begint daarom pas medio 2016. Tot dan is er een prachtige tussentijd waarin de beleving van het plein zal worden bijgebogen naar een rauwere smaak dan de uiteindelijke plannen uitstralen. We gaan er vanaf april alvast een beetje aan wennen. Dan opent restaurant BAUT namelijk BAUT ZUID In het oudste deel van de garage.

BAUT werd wereldberoemd in Amsterdam met een tijdelijk restaurant in een pand van het voormalige Parool- en-Trouw-complex aan de Wibautstraat. Daar gaan ze eind maart dicht om er na de verbouwing van de panden terug te keren met een nieuwe formule. Ondertussen zitten ze voor vijf maanden op 1000 vierkante meter in Oud Zuid. Dat is even kort als veel. Het wordt dus heel erg pop-up.

&Prast &Hooft ontwerpt de bar, Donald Beekman (DBXL) doet het grafisch ontwerp en mag de naam op de gevel schilderen. Sandra Planken (NOUN-Amsterdam) verzorgt interieur & ontwerp en laat de inventaris uit de Wibautstraat wit spuiten. Daarnaast is Planken curator van de Bautgallery op de vijfhonderd vierkante meter van de voormalige showroom. Hier krijgen jonge kunstenaars en ontwerpers van Amsterdamse academies een kans zich in Zuid te presenteren met eigen werk en events. Een aantal trendgevoelige merken wil zich nu al graag verbinden aan wat hier te gebeuren staat. Zo werkt tijdelijk bestemmen als appetizer voor een definitieve invulling en brengt er hopelijk een beetje leven in.

4 maart 2015 geplaatst in RO magazine

De Beurs van Berlage zat bij de opening van het Jaar van de Ruimte propvol. Het bewijst, volgens lector vastgoed Cees Jan Pen in zijn Cobouw column (26-1-2015), dat ruimte leeft en er onder ruimtelijk ordenaars behoefte is aan nieuwe kaders, concepten en manieren van omgaan met de ruimtelijke werkelijkheid. Vervolgens heeft hij het veel over de kaders en weinig over nieuwe manieren.
Pen heeft, samen met Herbert ter Beek van BEA, een analyse gemaakt van retail- en binnenstadvisies van de G32. Retailvisies blijken te zitten op de lijn van verbieden en binnenstadvisies willen juist uitnodigend zijn. Dat wringt en in praktijk kiest men voor ‘incidentenplanologie’. Zodra een megastore zich meldt, wordt het beleid ter versterking van de binnenstad nogal eens vergeten. Soms zelfs met de smoes dat de ‘hyperformule’ goed is voor de binnenstad.

Dat moet afgelopen zijn, meent Pen. Nieuwe provinciale colleges moeten straks helder inhoud geven aan de regierol die in de verkiezingsprogramma’s wordt beloofd. Zij moeten: “een eind maken aan de incidentenplanologie en regionaal kiezen op basis van objectieve facts en figures.” Hoe moeten we ons dat voorstellen? Een soort Regionale planologische dienst die op basis van onomstreden feiten en cijfers bepaalt waaraan ‘behoefte’ is? Daar moet je bij de mondige burger niet meer mee aankomen, lijkt me. Als het sinds de crisis en het webwinkelen al realistisch zou zijn.

Vanaf de introductie van de zelfbedieningswinkel, kort na de oorlog, hebben bestuurders en belangenorganisaties pal gestaan voor de kleine grutters en kaasboeren. En zij niet alleen. Ook de consument steunde zijn winkeliers, zij het steeds vaker met een bij de supermarkt vergeten boodschapje of een bemoedigend praatje dat de omzet ook niet erg omhoog helpt.

Uiteindelijk kiest de consument en dat is zijn goed recht. Maar kennelijk ook weer niet, want hoewel het Rijk de handen er ogenschijnlijk van heeft afgetrokken, blijven provincies en gemeenten supermarkten aan de stadsrand weren. En dat wil het Rijk stiekem ook want, zo schreef Anouk van Kampen afgelopen zomer in NRCQ: “In de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (SVIR) is een ‘ladder van duurzame verstedelijking’ opgenomen dat de detailhandel ondersteunt. Eerst kijken of er vraag is naar een bepaalde nieuwe ontwikkeling voordat er toestemming wordt gegeven.”

Maar hoe kun je nu beter bepalen of ergens ‘vraag’ naar is dan door de markt zijn werk te laten doen? Waarom vinden we ‘gestuurde winkelnering’ een acceptabele manier om – tegen beter weten in – een duurzame of levendige binnenstad te bevorderen? Gelukkig loopt het met die betuttelende ‘ladder’ dankzij de crisis niet zo’n vaart en kiezen bestuurders voor de ‘incidentenplanologie’, die wat mij betreft beter ‘kansenplanologie’ mag heten.

28 januari 2015 geplaatst in RO magazine

‘Op de ouderwetse manier hooien, dat wordt echt een feest’. Zo citeert de Volkskrant (30-12-14) universitair docent en bioloog aan de Wageningen Universiteit, Patrick Jansen van de vereniging Mooi Wageningen. Jansen heeft zijn droom van een oude schoolplaat omgezet in een burgerinitiatief om een stuk grasland bij Wageningen aan te kopen, af te plaggen en met uitgekiend waterbeheer en veel vrijwilligerswerk om te vormen tot de arme grond waarmee de boeren tot diep in de vorige eeuw nauwelijks iets wisten aan te vangen. Met muggenorchis en klokjesgentiaan, dat dan weer wel.

En mooi voorbeeld van maatschappelijk initiatief dat armlastige overheden een handje helpt, aldus de onderkop in de ochtendkrant. En dat is precies wat het is. Een opkontje voor het behalen van overheidsnatuurdoelstellingen door degelijk onderlegde gelijkgestemden. Want, zo stelt het artikel: ‘Niet iedereen kan natuur beheren, maar in dit geval is er aan kennis geen gebrek. Een erudiet gezelschap van biologen en hydrologen, met drie hoogleraren in de gelederen plus een eigenaar van een communicatiebureau tekenden voor de plannen’.

Anders dan de auteur van het krantenartikel schrijft, sluit dit helemaal niet naadloos aan bij het overheidsbeleid om burgers zelf verantwoordelijkheid te laten nemen voor de realisatie en het beheer van de natuur. Het sluit wel naadloos aan bij de praktijk waarin burgerparticipatie niet meer is dan uitvoering van overheidsbeleid met andere middelen. Burgers zijn hier doorgaans de mensen die tijdens hun arbeidzaam leven het beleid bedachten of in ieder geval precies weten hoe een plan eruit moet zien om te passen in het denkraam en de procedures van de overheid. Een levensgrote valkuil. Niet alleen bij participatie rond natuurontwikkeling, maar ook bij milieukwesties en plannen voor de stad.

Wie werkelijk meent dat mensen meer verantwoordelijkheid moeten krijgen voor hun leefomgeving, accepteert dat gebruikers en bewoners dan ook zelf invulling geven aan die verantwoordelijkheid. En dat kan er wel eens anders uitzien dan door ambtenaren en deskundigen wordt bedacht. Daar zat precies de pijn toen de Groninger ex-gedeputeerde, Henk Bleker, in 2010 staatssecretaris van Natuur werd. Bleker had als gedeputeerde namelijk feilloos het sentiment bespeeld waarin de nationale natuurbeheerorganisaties arrogante grootgroenbezitters (uit ‘Het Westen’) zijn die ons (Noorderlingen= boeren) komen dicteren hoe het moet in de natuur.

Bleker werd weggezet als onbenullige ponyfokker, boerenslimme lobbyist en sjoemelaar met subsidies, maar zijn kritiek op de elitaire, meritocratische wereld van het natuurbeheer beklijfde wel. Natuurmonumenten doet nu meer met bewoners en gebruikers, staatssecretaris Dijksma wil meer geld uittrekken voor ‘natuurbeheer door mensen en organisaties zelf’. Het voorbeeld Wageningen laat echter zien dat nog een hele weg te gaan is. Jansen van Mooi Wageningen noemt het overleg over het boerenalternatief voor zijn plan ‘leuk en constructief’, maar aan de uitgangspunten kan niet worden getornd. Hoezo niet?

Als u – net als ik – nog wel eens in een zaal zit waar de meer visionairen onder ons presentaties geven, dan kan het u niet ontgaan zijn. Hét buzzwoord van ruimtedenkers, planners en makers. De keynote speakers nemen ons mee in vergezichten, laten dia’s zien met duizelingwekkende statistieken, een portret van een negentiende-eeuwse filosoof en een opmerkelijk architectonisch hoogstandje in een obscuur ver buitenland. En dan opeens noemen ze een ontwikkeling disruptief.
Een heerlijk tegendraads en prikkelend woord dat iets revolutionairs heeft, zonder alle vervelende associaties die daar weer aan kleven. Het is een beetje ‘creatieve destructie’ en een beetje David versus Goliath, meestal gebruikt in een context waar high tech alles op zijn kop gaat zetten. Dat is dan ook de omgeving waar het woord de laatste jaren hot werd. Het blog #Vohoop (voor hoger opgeleiden) wijdde er precies drie jaar geleden al een stukje aan. Onze ruimtelijke voorhoede loopt misschien toch een beetje achter.

Weet u wat nog eens disruptief is? De aanval die ruimtegoeroe en hoogleraar stedelijke ontwikkeling, Zef Hemel, heeft gelanceerd op ons zo gekoesterde policentrisch ideaal van steden en stadjes met plantsoentjes ertussen. Een onomstreden en nog altijd onderwezen geloofsartikel van Hollandse stedebouwers en ontwerpers. Het gaat volgens Hemel terug op Ebenezer Howard (1850-1928) en zijn ‘Garden City’. Het deugdzame platteland als ideaal voor de verderfelijke stad en als die stad toch onontbeerlijk is, dan geordend en met mate. De wei is voor de koeien, mensen stapelen we in het netwerk van steden en stadjes. Keurig volgens plan en vanuit het beginsel van de verdelende rechtvaardigheid.

Nu weten we dat het zo niet werkt. Ontwikkeling kruipt waar het niet gaan kan en dat noemen we dan verrommeling. Maar dat is niet alles. We wisten al dat we met het beteugelen van de stad een flink economisch potentieel laten liggen waardoor we ons niet kunnen meten met stedelijke gebieden van ongeveer dezelfde omvang. Hemel houdt ons nu voor dat al dat policentrisch genetwerk ook helemaal niet duurzaam is. We leggen het als ‘Stad Nederland’ af tegen de vergelijkbare regio Groot Moskou! Minder openbaar vervoer, meer auto’s, minder park, meer subsidies voor minder voorzieningen.

En om het af te maken blijkt het afschrikwekkend voorbeeld van ongebreidelde verstedelijking, Los Angeles, vrijwel vanzelf weer tot een soort ordening te komen. Er ontstaan verdichte centrumgebieden en daarmee draagvlak voor voorzieningen en culturele ontwikkeling. Misschien toch tijd om wat welwillender te kijken naar Nederland als de stad Groot Amsterdam.

25 dec 2014 gepubliceerd als blog in RO Magazine zie http://romagazine.nl/minder-duurzaam-dan-groot-moskou/7948