‘In gelul kan je niet wonen’, sprak staatssecretaris Jan Schaefer ooit in de Tweede Kamer. Dat werd ‘onwelvoeglijk taalgebruik’ gevonden. Daarom kwam er ‘in geouwehoer kan je niet wonen’ in de Kamernotulen te staan. Als wethouder woningzaken en stadsvernieuwing was Schaefer eind jaren zeventig en begin jaren tachtig onder meer verantwoordelijk voor de bouw van een wijkje met Premie C-woningen in Amsterdam Zuidoost. Schaefer heeft er zijn eigen pad. Op het straatnaambordje staat keurig het oorspronkelijke: ‘in gelul kan je niet wonen’. Een kleine wijkgeschiedenis.

Premie C was een subsidieregeling om de spreekwoordelijke verpleegster en onderwijzer in staat te stellen een huis te kopen. In de hoofdstad moest de regeling (toen al) gewone Amsterdammers en hun gezinnen voor de stad behouden. De stad liep in die jaren leeg richting Almere, Purmerend en later Hoorn. Ik ben tweede generatie bewoner van het wijkje in Zuidoost. Van de eerste generatie weet ik dat het hier dertig jaar geleden een kale zandvlakte was.

Snelgroeiende struiken en bomen moesten de wijk zo vlug mogelijk minder onherbergzaam maken. Tien jaar later reikten de bomen tot de dakgoten, pergola’s gingen schuil onder wilde ranken. Schuttingen stonden hier niet. De buren verstopten zich in de krap bemeten tuintjes voor elkaar achter weelderige heesters en hagen; de ‘wilde tuin’ zonder duidelijke grens als vanzelfsprekend teken van beschaving. Met die paradox zou het snel gedaan zijn.

‘De ‘wilde tuin’ zonder duidelijke grens als vanzelfsprekend teken van beschaving’

Eerst leek het een onderbelicht aspect van het multiculturele drama. Ambitieuze allochtone tweeverdieners stroomden de buurt in, pleegden achterstallig onderhoud en schilderden de schuren. En passant vervingen ze het groen voor sierbestrating, plaatsten tuinschotten en stopten felgekleurde bloemen in potten. Maar even later zong de motorzaag ook in menig autochtone tuin. Het nieuwe stel van verderop had de statige berken omgehaald en zwartwerkers van een wegenbouwer beklinkerden de voor én achtertuin.

Ons hoofdschudden had toen nog niks met het klimaat en een ondoordringbare ondergrond te maken, we waren het gewoon anders gewend. Schuttingen heb ik zelf nooit hoeven plaatsen. Dat deden de nieuwe buren aan weerszijden. Vrijwel alle tuinen in de straat kregen met nieuwe bewoners op die manier schuttingen. Inmiddels lijkt zich alweer een volgend fase aan te dienen. Die van de Gated Family.

Progressieve planologen en stedebouwers maakten zich in de jaren tachtig en negentig zorgen over een nieuw fenomeen: de Gated Community. Met de opkomst van het neoliberalisme en kneiterkapitalistische stadsontwikkeling werd het publieke domein teruggedrongen en scheidden de haves zich af van de have notsdoor hun woonomgeving collectief af te grendelen van de gevaarlijke buitenwereld. De inclusieve stad moest als begrip nog uitgevonden worden, maar dat die onder druk stond (de premisse was dat ze bestaan had) was velen wel duidelijk.

‘Nu is de nucleaire variant van de Gated Community opgedoken’

In mijn wijk is nu voor het eerst de nucleaire variant van de Gated Community opgedoken. Een hoekwoning in de straat van rijtjeshuizen is van eigenaar gewisseld. De coniferenhaag werd gerooid en een manshoge schutting opgetrokken. Geen schutting die twee zijden van de woning aan het zicht onttrekt, maar drie. Ook het voortuintje is hermetisch afgesloten. Een paneel in de schutting doet dienst als deur. De brievenbus en de bel bevinden zich aan de buitenzijde van de omheining. Een gesloten huis.

De verleiding is natuurlijk groot om een verhandeling te houden over het proces van segregatie dat tot op het niveau van de individuele woning is doorgedrongen. Teloorgang van gemeenschappen, individualisering, net wat u zegt. Het zou alleen niet eerlijk zijn. Want kort na het voltooien van de schutting had kennelijk een housewarming plaats. Van verschillende kanten kwam visite vanuit naburige woningen aangelopen. De vrouwen droegen schalen met zelfgebakken traktaties, de mannen hielden de kinderen met hun stepjes en fietsjes op de stoep (ja, zo gaat dat hier).

Aan het geluid dat uit de tuin achter de omheining opsteeg, kon je afleiden dat wijlen Jan Schaefer zich op dit feestje best zou hebben vermaakt. Wij waren niet uitgenodigd. Misschien hebben we ons iets te ver achter onze heesters verstopt.

Bas van Horn

Deze bijdrage verscheen op 4 juli 2018 op Romagazine.nl

Het meinummer van ROmagazine kwam als een dik pak papier door de brievenbus. Naast het magazine bevatte het cellofaan een Waddenspecial en een essay over de Omgevingswet van prof. dr. Ir. Jan Rotmans, hoogleraar transitiekunde aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Allemaal interessant, maar ik was vooral benieuwd naar het verhaal van Rotmans. Wat is zijn kritiek en wat wil de kantelkundige nu precies?

Overal worstelen gemeenten en regioverbanden met de invoeringsoperatie van de Omgevingswet, constateert de G40 in het voorwoord. Iedereen is aan het ontwikkelen en er zijn experimenten, maar de grote uitdaging is om je collega’s en de samenleving ‘mee’ te krijgen in de grote verandering die met de wet wordt beoogd. De vraag is of we de Omgevingswet kunnen zien als een transitie, vergelijkbaar met de energietransitie en de transitie in het sociaal domein, en of we daarvan kunnen leren. De antwoorden van Rotmans moeten bijdragen aan handvatten die de G40 zoekende gemeenten wil aanreiken.

Ik zou er niet over gevallen zijn, ware het niet dat het motto van de Omgevingswet een van mijn meest concrete bijdragen aan de wet is geweest in drie jaar beleidsadviseurschap bij de programmadirectie Eenvoudig Beter: ‘Ruimte voor ontwikkeling, waarborgen voor kwaliteit.’ Ook in de flyer uit 2016 van het toenmalige ministerie van Infrastructuur en Milieu, die Rotmans bij zijn bronnen opneemt, staat het zo. Geen ‘waarborgen van kwaliteit’ dus. OK, het is muggenziften, maar toch.

De kloof tussen letter en geest

De noodzaak van de Omgevingswet en het instrumentarium neemt Rotmans adequaat over uit de publicaties van het ministerie. Bij de uitgangspunten van de wet geeft hij daarnaast al direct een van zijn belangrijkste punten van kritiek. Er gaapt wat hem betreft een kloof tussen de letter en de geest van de wet. Rotmans prijst de ruimte voor een integrale en participatieve benadering, maar hekelt het gebrek aan kaders voor de concrete invulling.

Rotmans ziet ook wel dat een scherpe inkadering ten koste zou gaan van het maatwerk dat nu juist recht moet doen aan de (groeiende) lokale en regionale verschillen, maar vreest toch dat de: ‘bewegingsruimte en -vrijheid wel heel groot (worden) hetgeen kan leiden tot grote verschillen tussen de theorie van de Omgevingswet en de uitvoering ervan in de praktijk.’

De strakke monitoring en verantwoordingsplicht zijn in zijn ogen dan weer in strijd met de ‘geest van vertrouwen’ die de wet wil ademen. Dat op die manier een grote mate van vrijheid gekoppeld wordt aan een grotendeels zelf vorm te geven resultaatverantwoording, is kennelijk niet aan hem besteed.

Een ware transitie, diep en onomkeerbaar

Als transitie-expert oordeelt Rotmans dat we bij de Omgevingswet te maken hebben met een ware transitie, diep en onomkeerbaar. Diep omdat het niet alleen meer (maatwerk) of minder (regels) van hetzelfde is, maar ook uitgaat van wezenlijk andere waarden (decentraal, vertrouwen) dan voorheen (centraal, wantrouwen).

Niet heel bemoedigend voegt hij daaraan toe dat transities vaak mislukken omdat ze niet te plannen en te organiseren zijn. Daarbij komt nog eens dat mensen van nature niet integraal denken, volgens Rotmans. Dat moeten ambtenaren en bestuurders (en burgers?) zich dus eigen maken. Dat de Omgevingswet niet voorschrijft hoe er geïntegreerd moet worden is daarbij voor Rotmans een voordeel en een nadeel. De vormvrijheid van de Omgevingswet geeft ruimte, maar brengt volgens hem het risico met zich mee dat de integratie van thema’s en afwegingen door de vele uitzonderingen en ‘ontsnappingsclausules’ straks ‘heel anders uitpakt dan beoogd’.

Gewoon of ongewoon doen

De transitie in het ruimtelijk domein is veel groter en complexer dan die in de sociale hoek, maar de eerste kan van de ervaringen van de tweede leren, stelt Rotmans. In het sociaal domein is veel geëxperimenteerd in bijvoorbeeld de jeugd en ouderenzorg, maar de resultaten zouden ‘een goed bewaard geheim’ zijn gebleven. Dat vinden ze bij de VNG en bijvoorbeeld het BZK-programma Gemeenten van de Toekomst vast niet leuk om te horen. Die sloven zich immers al jaren uit om ervaringen en ‘best practices’ op allerlei manieren te delen. Ook daar is al lang bedacht dat het goed is om in de ruimtelijke transitie van de sociale te laten leren.

Dat zal Rotmans vast niet ontkennen. Waar het naar zijn idee aan ontbreekt is systematisch zoeken, leren en experimenteren (Loorbach 2007; Rotmans 2014). Dat moet in het ruimtelijk domein dus beter. Met ‘radicale experimenten waarbij mensen echt anders gaan denken en werken’. Een deel van die experimenten mag mislukken, dat is juist goed. Als ze in een schaduwspoor van het primaire beleid zijn gedaan, kan het geen kwaad.

Veel meer komen we in dit essay over de aard van de radicale experimenten niet te weten. Het is in ieder geval geen kwestie van ‘gewoon doen’, zoals de bestuurskundigen Van der Steen en Van Buuren (2017) gesuggereerd zouden hebben. Het is juist een kwestie van ‘ongewoon doen’, meent Rotmans. En dat vergt tijd, ruimte, moed en leiderschap.

Vrijheid als ‘ontsnappingsroute’

Wat de transitieprofessor precies tegen het betoog van Van der Steen en Van Buuren voor het programma ‘Aan de slag met de Omgevingswet’ heeft, wordt niet duidelijk. Het leek mij juist een heel concreet verhaal dat het sturingsprincipe van de wet in een heldere context plaatst en in het hoofdstuk ‘Van A naar B volgens de regels van B’ precies aangeeft waar het vaak mis gaat met experimenten en wat daaraan te doen is.

Ik vermoed dat de bezwaren van Rotmans vooral gaan over de relaxte insteek van Van der Steen en Van Buuren. Experimenteren betekent niet precies weten welke kant het op zal gaan en wat de uitkomsten zullen zijn. Rotmans weet precies welke kant het op moet. Daarom is hij bang voor een kloof tussen de theorie en de praktijk van de wet, hekelt hij het gebrek aan concrete invulling van kaders en eisen.

Vrijheid is voor hem kennelijk een ‘ontsnappingsroute’ die weg leidt van het ‘juiste pad’. De beoogde integratie van ruimtelijk beleid en -regels loopt bij hem niet voor niets risico door de vele ‘uitzonderingen en ontsnappingsclausules’. Voor je het weet pakt het allemaal heel anders uit dan beoogd. Daarom vragen zijn experimenten heldere kaders, sturing, moed en leiderschap. Het essay van Rotmans maakt niet duidelijk wat hij precies onder werkelijk ‘radicale experimenten’ verstaat, maar laten we hopen dat we ervan verschoond blijven.

Bas van Horn

Deze column werd eerder geplaatst op ROmagazine.nl 29-5-2018

Het regent insecten op de voorruit als ik de Afsluitdijk oversteek. Toch even een gevoel van opluchting, want het gaat niet goed met de insecten, bijen en hommels. De bespikkelde voorruit die vroeger zo gewoon was in het voorjaar en de zomer, blijft tegenwoordig heel vaak schoon. Het zijn trouwens wel allemaal muggen. Eén voorruit zegt natuurlijk net zo weinig over verlies aan biodiversiteit als een extreem warme of koude dag iets zegt over het klimaat.

Oplossen of zwarte pieten?

Het lastige met dit soort dingen is dat natuurbeschermers er, net als ik (is dit Rachel Carson’s ‘Silent Spring’ vijftig jaar later?), een handje van hebben om een verschijnsel of soort symbool te maken van iets groters dat verloren dreigt te gaan. De wereld toen die nog in orde was. Met arme gronden, weelderige bermen, houtwallen en gewemel van beestjes waar je maar keek. De mug is dan niet het sterkste symbool, de bij is dat wel. De bij gaat vrij van bloem tot bloem en levert met zijn honing een extract van onze leefomgeving. Nou, dan weet je het wel als het niet goed gaat met de bij.

De neonicotinoïden, een verrassend werkzame groep insecticiden, schijnen slecht te zijn voor de bijen. Nogal wiedes, constateerde iemand in het vakblad De Boerderij, daar waren ze ook voor bedoeld. LNV-minister Schouten ging dit voorjaar akkoord met een verbod op deze middelen. Hoera, want het wetenschappelijk bewijs schijnt niet heel sterk, maar in de praktijk zien boeren en natuurmensen het insectenleven opbloeien als gestopt wordt met dit type middelen. Vraag is wel of we daarmee het probleem oplossen of vooral onze favoriete booswichten het grootkapitaal de zwarte piet hebben toebedeeld.

Veranderende leefomgeving en ziekten

Er is natuurlijk veel meer aan de hand. De landelijke omgeving is veranderd, productiever geworden maar ook minder divers. Verstedelijking en verstening zijn opgerukt. En er zijn allerlei bijenziekten. Een belangrijke veroorzaker is de Varroamijt. Een exoot die sinds 1983 ook in ons land voorkomt. Volgens de Wageningen Universiteit (WUR) vormen ze een ernstige bedreiging voor bijenvolken.

Wat de belangrijkste oorzaak van de bijenmalaise ook is, laten we het erop houden dat het allemaal een rol speelt. Dan is er dus ook niks op tegen om die Varroamijt zo effectief mogelijk te bestrijden.

Daar hebben de producenten van bestrijdingsmiddelen – zelf spreken ze liever van gewasbeschermingsmiddelen – iets op gevonden. De bijen die verleid worden zich in bijenkasten te vestigen (het zijn niet echt gedomesticeerde dieren, laat ik mij vertellen), krijgen een soort vlooienbandje dat de mijt bestrijdt. Het spul zit rond de ingangen van de kast en de bijen smeren het bij in- en uitvliegen zelf achter hun kopjes.

Een marketingtechnisch ‘dingetje’

Het goedje schijnt te werken, maar het feit dat juist onze favoriete boosdoeners een stukje van de oplossing leveren, wordt marketingtechnisch nog wel een dingetje. De bij, symbool van alles dat goed en schoon is, met een gifbandje om. Het zal velen als een gotspe in de oren klinken. Toch zijn die bijen in de kasten van de imker natuurlijk – hoewel niet echt tam – gewoon productiedieren. Net als bij leghennen de eieren worden weggehaald, gaat hier de imker er met het vloeibare goud vandoor. Het beest als symbool voor wat er mis is met de wereld, het lijkt aantrekkelijk maar het helpt de goede zaak uiteindelijk niet echt.

Bas van Horn

Eerder geplaatst op romagazine.nl 15 mei 2018

Daags na het ‘koeiendansen’ – het vrije uitstootfestival voor weidegangers – publiceerde de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli) het rapport Duurzaam en Gezond. Het rapport gaat over verduurzaming van het voedselsysteem en de noodzaak tot inkrimping van de veestapel. Geen nieuwe boodschap. De poster ‘Minder vlees mevrouw, u weet wel waarom’, van De Kleine Aarde uit Boxtel stamt al uit 1974.

Meer dan veertig jaar later riep de FAO in 2016 het ‘Jaar van de Boon’ uit, maar ook in 2018 krijgt de Rli de politiek nog altijd niet mee voor de boodschap: eet bonen in plaats van vlees voor milieu, klimaat en hoogstwaarschijnlijk uw gezondheid. En dat terwijl er geen speld tussen te krijgen is. Voor een kilo vlees is gemiddeld vijf kilo peulen en een heleboel water nodig. Die kunnen beter direct gegeten en gedronken worden. Dat geeft nog minder verzuring en broeikasuitstoot ook. Zo gaan we goed op weg om de mensheid gezond te voeden en de klimaatverandering te bestrijden.

Vaker een peertje schillen

Toch schoven de regeringspartijen het dringende advies van Rli tot inkrimping van de veestapel terzijde. CDA-woordvoerder Jaco Geurts meende zelfs dat het buitenland zich krom zou lachen als we het advies zouden volgen. Weten Geurts en de regering dan niet hoe het ervoor staat met de wereld en het klimaat? Jawel, maar ze gaan niet mee in de ‘Mammaloe-redenering’ van het bonenfront.

Voor de jongere lezers: Mammaloe was de vrouw van Pipo de Clown. Samen met haar man vertelde zij in de jaren zestig van de vorige eeuw op de NTS-televisie vanaf de bok van hun ezelwagen korte verhaaltjes voor het slapen gaan. Soms werden daarin wereldproblemen aangestipt, waarop Mammaloe steevast verzuchtte: ‘ach, als de mensen toch eens vaker een peertje zouden schillen’. Een advies waar toen al geen speld tussen te krijgen was. Wie peertjes schilt, kan niet tegelijkertijd ruziemaken of oorlog voeren.

Probleem met zowel het peertjes- als bonenadvies: de mensheid gaat niet zomaar meer peertjes schillen of bonen eten. En om het nu maar weer bij de peulen te houden: sterker nog, de armoede in de wereld loopt terug en de groeiende welvaart vertaalt zich in een stijgende eiwitconsumptie in de vorm van vlees en zuivel.

Zero Sum Game

De Rli erkent dat en haalt een scenario-studie van Odegard en Van der Voet uit 2014 aan. Daarin staat dat de huidige trend in consumptie van dierlijke producten niet verenigbaar is met de beperkte natuurlijke hulpbronnen. Op pagina 62 stellen de auteurs: ‘Ook bij maximale, wereldwijde efficiëntieverbetering is een voedselpatroon als dat van de geïndustrialiseerde wereld niet weggelegd voor de gehele wereldbevolking. Bij een rechtvaardige (gelijkwaardige) verdeling van hulpbronnen zal de westerse voedselconsumptie moeten verduurzamen.’

Ik weet niet of de Rli, dan wel Odegard en Van der Voet, bij die maximale efficiëntieverbetering aan optimale intensivering en industrialisatie van landbouw en veeteelt hebben gedacht, maar ze reduceren het vraagstuk hier in ieder geval tot een zero sum game. Er is één koek te verdelen en wat ze daar te weinig hebben, moet van het teveel bij ons komen. Het gaat uit van een eenvoudig arm-rijk schema dat samenvalt met ‘het Rijke Westen’ versus de rest en kiest de moreel superieure positie waarin wij onze ‘schuld’ aan de wereld inlossen door te verduurzamen. Dat is prachtig, maar zo werkt het niet.

Je kunt het ‘als wij het niet doen, dan doet een ander het’ van de regeringspartijen afdoen als laf ontlopen van verantwoordelijkheid, maar het is natuurlijk wel zo. De relevante sectoren in andere landen staan te trappelen om onze positie als meest efficiënte en grote speler in de groeimarkt van voedselproductie, -verwerking en – distributie over te nemen. Dat gaan we niet laten gebeuren en dat is maar beter ook.

De landbouw moet vaker ‘los van de grond’

Er zijn problemen met de intensieve landbouw: uitputting van de grond, uitspoeling van gewasbeschermingsmiddelen, aantasting van de biodiversiteit. En in de veehouderij zijn de hoofdpijndossiers niet minder. Denk aan het mestoverschot, dierziekten, dierenwelzijn, grootschalige ruimingen en gezondheidsrisico’s in dichtbevolkte regio’s zoals Brabant. Stalbranden, bizarre mestinjecteerpraktijken en de trage erkenning van de ernst van de Q-koortscrisis zijn schrijnende voorbeelden.

Daarom moet de landbouw ook vaker ‘los van de grond’ en horen die grootschalige veebedrijven niet meer op het platteland en die koeien niet in de wei. Kunnen ze beter een plek krijgen op industrieterreinen en in de havengebieden waar zonder onnodig vervoer diervriendelijk en met gecontroleerde uitstoot geproduceerd kan worden voor de export en de hoofdmoot van de binnenlandse vraag.

Dat is de techniek, wat blijft is de kwestie van de ethiek. Het idee dat wij in ‘het Westen’ de wereld (mensen, dieren, planten en grondstoffen) uitbuiten en uitputten voor onze onverzadigbare vraatzucht. Ook het Rli-rapport ademt op sommige plaatsen die sfeer. De werkelijkheid van nieuwe wereldverhoudingen en nieuwe elites die zich alles kunnen permitteren, is anders.

De wereld heeft er meer aan als Nederlandse z’n koppositie in efficiënte en duurzame voedselproductie behoudt

Ook ideeën over de omgang met natuurlijke hulpbronnen verschillen wereldwijd. Dat is geen kwestie van bewustwording die maar tot één uitkomst kan leiden. Bijna vijftig jaar na ‘Minder vlees mevrouw, u weet wel waarom’ blijven de biologische landbouw en veeteelt, de bonenbeweging en de Vegan-trend zelfs in ons land marginaal.

Reëel gezien heeft de wereld meer aan behoud van de Nederlandse koppositie in efficiënte en daarmee in veel opzichten ook duurzame voedselvoorziening. Misschien is het niet de reden waarom de regering het advies van de Rli negeert, maar is het gewoon bedienen van het gevestigde landbouwbelang. Hoe dan ook: voorlopig geen veestapelinkrimping of vleestaks.

Als we op termijn uit (misplaatst) schuldgevoel dan toch per se een nieuw front willen openen in de nationale cultuuroorlog door gewone mensen een betaalbaar stukje vlees te ontzeggen, het zij zo. Als we dan maar niet het idee hebben dat we daarmee een wereldprobleem oplossen.

Bas van Horn

Deze blog verscheen op 16 april 2018 bij ROmagazine.nl

De jonge, mediagenieke advocaat met Bijlmerroots – Don Ceder – zal een van de discipelen zijn in het moderne passiespel. Mogelijk doet hij dat als pasgekozen vertegenwoordiger van de ChristenUnie in de gemeenteraad van Amsterdam. Als dat lukt, dan vast niet met veel steun uit het centrumgebied, want zijn CU maakt zich niet zo druk om bierfietsen en rolkoffers als de meeste gevestigde partijen in Amsterdam.

Sinds eerstejaarsstudenten uit de provincie een kamer hebben gevonden en een fiets kopen van een junk, schelden ze de toeristen in de Damstraat aan de kant, omdat die hen – de Amsterdammers – in de weg lopen. Aandoenlijk chauvinisme waarmee de stad groot is geworden. De laatste jaren is ‘Amsterdam voor de Amsterdammers’ echter een serieus issue geworden. Met honderden campagne-journalistieke stukken stookte Het Parool dit vuurtje op.

Kieswijzer voor druktehaters

Op zaterdag 10 maart kreeg dit oeuvre een bekroning in de vorm van een artikel over een kieswijzer voor druktehaters. De kieswijzer werd gemaakt door Amsterdam in Progress, een vehikel van de toerismedeskundige Stephen Hodes die Amsterdam wil behoeden voor Disneyficatie. Hodes komt tot de volgende rangorde van heel erg tot best erg tegen drukte. De kwalificaties daarbij zijn van mij, meld ik voor de volledigheid.

Wie voor een inclusieve stad is exclusief toeristen, stemt GroenLinks. Wie rasechte Amsterdammers voorrang wil geven op de woningmarkt moet bij de SP zijn. Wie vooral zijn stoep naar de beletage niet ondergekotst wil vinden, stemt VVD. Wie van zijn kosmopolitische geloof is gevallen of riant woont in de binnenstad kan bij D66 terecht. Ten slotte is er altijd nog de PvdA die er zou moeten zijn voor de mensen in buurten waar ze helemaal geen last hebben van de drukte, maar die toch tegen is. De meeste outsiders onder de politieke partijen in Amsterdam hebben wel wat anders aan hun hoofd dan de drukte en dat geldt ook voor de CU van Ceder.

Gevestigde politiek mijdt de échte issues

Dat wil niet zeggen dat er geen echte issues zijn rond de snelgroeiende hoofdstad, maar daar heeft de gevestigde politiek aan de vooravond van de verkiezingen even geen zin in. Eerlijk is eerlijk; dat was ook de conclusie van een commentaar van Bas Soetenhorst in datzelfde Parool. Er zijn nog wat losse eindjes rond de Noord/Zuidlijn en de renovatie van de Oostlijn. We moeten het nog eens hebben over een metroverbinding van Oost naar West en er zijn de grote woningbouwopgaven die de woningmarkt voor de middengroepen lucht moeten geven. Allemaal best belangrijk, maar nu even niet.

Voor ex-wethouder Ollongren plotsklaps achter de inmiddels overleden burgemeester Van der Laan ging aanlopen en de eigen D66-visie op de dynamiek van de stad opgaf, was spreiding van het toerisme een van de antwoorden op de overbelasting van enkele hotspots in de binnenstad. Amsterdam aan Zee, Amsterdam Castle Muiderslot, de feitelijk Amsterdamse ‘Buitens’ aan de Vecht en dichter bij huis de Dappermarkt en de creatieve noordelijke IJ-oever. In dat rijtje had ook heel goed vijftig jaar Bijlmermeer kunnen passen.

Bijlmerverslaggever Patrick Meershoek – van alweer Het Parool – deed daarvoor een klein jaar geleden al een paar mooie voorstellen. Hij zag onder meer een fraai aangeklede themametro voor zich die belangstellenden naar een museumpaviljoen bij station Kraaiennest zou brengen. Een tijdelijk museum over de idealen, de architectuur en de roemruchte geschiedenis van het stadsdeel als startpunt voor excursies en wandelingen. Het is er allemaal niet van gekomen. We moeten het nu doen met een meditatie-uur, een buurttalentenjacht, kinderkunst en het hoogtepunt: The Passion met afterparty.

Geen Uitmarkt in de Bijlmer

Ik denk niet dat we ons overdreven voorstellingen moeten maken van de aantallen toeristen dat voor welk van deze activiteiten dan ook naar de Bijlmer zullen afreizen. Binnenstadbewoners die het verlichte kruis van Jezus komen helpen tillen, zullen er ook niet al te veel zijn. Mogelijk levert The Passion nog wel mooie confrontaties op van Biblebelt-bewoners met hun geloofsgenoten in de voormalige no-go-area. Dat laatste zou een lichtpuntje kunnen zijn, maar voor het overige: gemiste kans.

Daarvan hebben we er nog een. Wethouder Simone Kukenheim van – ik kan het ook niet helpen, alweer D66 – komt ondanks harde toezeggingen terug op het besluit om de Uitmarkt, opening van het cultureel seizoen, in de Bijlmer te laten plaatsvinden. Naar verluidt hadden de culturele instellingen weinig trek om al te ver van hun thuisbasis in de binnenstad het nieuwe aanbod te presenteren. Nu geloof ik niet zo in dit type cultuurspreiding, maar het was wel beloofd.

Het zal dus nog wel even gaan over Airbnb, wafelwinkels en het toeristenkaasverbod. Hopelijk krijgen we daarna een college dat echt werk maakt van een stad die meegroeit met de bewoners- en bezoekersaantallen. Een stad die de kleine vijfentachtigduizend inwoners van Zuidoost werkelijk bij Amsterdam laat horen. Als discipel Don Ceder een zetel in de gemeenteraad weet te bemachtigen, dan heeft het stadsdeel er in ieder geval een pleitbezorger bij in de Stopera aan het Waterlooplein.

Bas van Horn

Deze column werd eerder geplaatst op romagazine.nl 15 maart 2018

Soms moet je voor een goed verhaal over creativiteit en de stad de poppagina lezen. Precies een maand geleden schrijft Menno Pot in de Volkskrant een lyrisch verhaal over een Londense twintiger waarin hij een hedendaagse Jack Kerouac (1922-1969) ziet. Maar dan een die vooral muziek maakt. Schilderen en andere creatieve disciplines laat hij aan zijn broer en aan zijn moeder over. King Krule, is de naam die we van Menno moeten onthouden.

King Krule blijkt de artiestennaam van Archy Marshall. Wat volgt is een dwepend artikel over een jonge neobeatnik die doet aan, jazzrap, hiphop, punk en druipende soundscapes die je meeslepen naar de straten van Londen.

Marshall is als een Cool Cat’ uit de jaren vijftig van de vorige eeuw. Hij maakt de hele dag aantekeningen. Gedachten over dingen die hem overkomen, observaties op straat. In een slapeloze periode componeert hij een album over een jongeling in de grote stad. Een ‘niet noodzakelijkerwijs autobiografische vertelling op basis van autobiografische bouwsteentjes’, citeert Pot de muzikant.

In een periode waarin het niet zo goed met hem gaat, woont Marshall weer bij zijn moeder. Net als Kerouac. Maar hij is geen moederskindje. Voor en na die periode leeft hij met bevriende kunstenaars in kraakpanden in Londen. Een bloeiende artistieke underground.

Kraakpanden? Artistieke underground? Dat verbaast interviewer Pot. Was Londen dan niet overgenomen door hipsters, nieuwe rijken en bankiers? ‘Jawel’, zegt Marshall ‘maar de artistieke scene vindt steeds weer nieuwe plekken.’

Zuid-Londen was een paar jaar geleden the place to be, maar nu is er bijna niks meer. In plaats daarvan trekt men naar de City, waar voortdurend kantoorpanden leegstaan. Tussen de multinationals en bankiers was er in Holborn opeens de Display Gallery, in Noord-Londen een provisorische, naamloze jazzclub en in Islington werd een in onbruik geraakte pub een plek waar je de saxofoon van Ignacio Salvadores kon horen.

En dan was er nog Gallery122, hartje Londen nabij Waterloo Station. ‘De 122 was een thuisbasis, iedereen bleef er slapen. De kunst woekerde er de deur uit: de bogen onder het spoor werden beschilderd.’ De Gallery is inmiddels weer verdwenen. Daar wordt Marshall wel een beetje melancholisch van. ‘Maar’, zegt hij: ‘eigenlijk geeft het niet, zolang er maar steeds weer nieuwe plekken vrijkomen.’ En dat is het geval in Londen.

Geen woord over behoud van creatieve vrijplaatsen, niks geen broedplaatsenbeleid met criteria en wachtlijsten, geen kinnesinne tussen de haves en de have nots van de altijd beperkte voorraad gesubsidieerde ateliers en oefenruimtes. Dit is kansen pakken waar ze ontstaan tot je er weer weg moet of de energie eruit gelopen is. Want dat heb je ook met kunstenaars, ze kunnen er zomaar opeens geen zin meer in hebben. Dan kan er maar beter niet teveel op het spel staan. Travellin’ light.

Van die plekken heb je in Nederland ook. Het ADM-terrein in het Amsterdamse Westelijk havengebied, Kytopia en het oude Tivoli in Utrecht of Atelier van Lieshout in de Rotterdamse ruigte rond de Keileweg. Een magneet voor rommelaars met ambitie. Maar altijd als die plekken dreigen te verdwijnen zijn er weer de verhalen over het artistieke klimaat en de kunst die het aflegt tegen het geld. Zelden hoor je dat de spirit er vaak allang uit was voor de volhouders zich vastbeten in aankoop door de gemeente.

Kraken ligt hier lastig tegenwoordig, maar anti-kraak kan vaak weer wel of gewoon gaan praten met de pandeigenaar en een deal sluiten. Voor zolang er voordeel is voor beiden, voor zolang het duurt. De stad heeft steeds weer nieuwe rafelranden en wie echt zijn eigen gang wil gaan, moet het misschien wat verder zoeken.

Er is natuurlijk niks mis met het stimuleren van een goed professioneel kunstenklimaat. Daar horen gesubsidieerde instellingen bij en misschien ook wel ondersteuning van de beroepspraktijk. Maar broedplaatsen zijn nesten, een beetje verscholen, in de luwte en steeds op andere plekken. Eerst in voormalige stadsfabriekjes en pakhuizen, dan op de oude haventerreinen, nu weer in sleetse kantoorparken en straks misschien in een leeglopende bloemkoolwijk. Eigenlijk geeft het niet, zolang er maar weer nieuwe plekken vrijkomen. En die komen vrij. Altijd.

Bas van Horn

Deze column werd eerder geplaatst op Romagazine.nl 7-12-2017

We hebben weer een minister van landbouw. Een boerendochter die weet wat het is om met het hele gezin een boerenbedrijf draaiende te houden. Een vrouw die weet dat boer zijn geen beroep is maar een levensstijl, het boerenleven. Precies alles waar we vanaf moeten. Dat we er nog niet af zijn is de schuld van de boeren, maar ook van de natuur- en milieuorganisaties en de politiek. Ze doen geen van allen iets aan de spanning tussen de Idylle van het Landleven, de eisen van hun belang en een moderne samenleving.

Dat van die boerengezinnen is lang geleden. Inmiddels boeren agrarische ondernemers per computer op meerdere boerderijen tegelijk en inspecteren het land met een drone. De loonwerker krijgt vanzelf een seintje waar hij aan de slag moet. De kinderen doen allang wat anders. Het is bikkelen voor de eenzame hightech boer, want we zijn dan de tweede landbouwexporteur ter wereld, het aandeel bbp is maar 1.5%.

De boerenwoningen en schuren staan ondertussen leeg, verkrotten, doen dienst als opslag of wietkwekerij, want het ombouwen van het erf tot kleine woonkern stuit nog altijd op bezwaren. Omdat het onverantwoord is met stank en lawaai (en als klagende burgerbewoners hun zin krijgen, kun je als boer helemaal wel inpakken), omdat de wegen en leidingen het niet aan zouden kunnen en gewoon omdat het niet hoort.

Toch houdt de boer zich stil als de supermarkt en de zuivelgigant zijn knollen voor citroenen verkopen met plaatjes van gelukkige koeien, dartelende varkens en ‘lieve-boeren-met-een-naam’. Die consumentenmeerwaarde is ook zijn vaak krappe marge. Met schoolplaten van Jetses worden de producten van een praktijk verkocht die al een halve eeuw geleden werd gerationaliseerd, ruilverkaveld en rechtgetrokken. Met alle gevolgen voor het landschap en de waterhuishouding van dien.

Enfin, dat weten we allemaal wel. Ook dat natuur- en milieumensen daar vaak over klagen. Omdat ze echt duurzaam, kleinschalig, keuterboerig en gezellig gegroeide groenten en zo min mogelijk zuivel en vlees willen dat dan ook best een beetje duur mag zijn.

Dat is eigenlijk gek, want weinig intensieve grondgebonden landbouw is niet zo duurzaam. Het helpt niet om straks negen tot tien miljard wereldburgers te voeden, het doet niks aan verantwoord opvangen van broeikasuitstoot of de groeiende vraag naar zuivel en vlees uit de ontwikkelende wereld (daar helpt geen VN-jaar van de peulvrucht wat aan), het levert geen gezondere producten, biedt geen ruimte voor extra natuur. Dus ook niet voor een omgeving waar werkelijk ruimte is voor biodiversiteit van plantjes en insecten tot bomen en wilde beesten.

Het zou dus veel logischer zijn wanneer duurzaamheid een pleidooi was voor intensieve, niet-grondgebonden agrarische productie onder diervriendelijke, gezonde en gecontroleerde omstandigheden. Een oproep voor ruimtebesparing en meer natuur!

Maar dit gaat niet over logica. Dit gaat over een diepgevoeld cultuurpessimistisch sentiment dat alles sinds de stoommachine achteruit heeft zien gaan in onze wereld. Niet voor niks lopen ze bij Baudet, maar ook bij Buma weer weg met Spengler’s Ondergang van het Avondland en moet het van veel linksdraaienden weer zûnig met alleen vlees op zondag.

Een sentiment dat niks wil weten van feiten over minder oorlog, minder honger per wereldburger, meer onderwijs en betere gezondheidszorg. Een wereldbeeld dat zijn bevestiging vindt in ‘verrommeling’ en ‘verstening’ van het landschap. Dat houvast zoekt bij de vaste waarde van een platteland dat gevormd werd door de landbouw en het boerenleven.

Die behoefte aan herkenning in het landschap is heel begrijpelijk. Een ‘vreemde in je eigen buurt’ zijn is voor veel mensen al erg genoeg. Maar het instandhouden van een ruimtelijke inrichting die is toegesneden op een samenleving die niet meer bestaat, is kitsch.

Als we willen komen tot een nationale identiteit, en die herkenbaar maken in onze leefomgeving, dan moeten we snappen hoe we tegenwoordig leven en ons geld verdienen. Dan vinden we daar nieuwe iconen voor. Dan zijn landbouw en veeteelt voortaan industrie, ook ruimtelijk. Dan zijn specifieke delen van het platteland cultureel erfgoed en beschermd, dan wonen we in de stad of groen op voormalig boerenland en geven we de ruimte aan natuur, zee en rivieren.

Maar dat doen we nu dus allemaal nog even niet. Nu hebben we eerst nog een minister van landbouw. Een boerendochter die trots is dat boer zijn niet alleen in je hoofd en je handen zit, maar ook in je hart.

Bas van Horn