Op donderdag 10 oktober presenteerde het Centraal Planbureau (CPB) het rapport Kiezen voor later: vier visies voor 2050. Premier Schoof mocht het in ontvangst nemen. Zoals het een planbureau betaamt, stelt het CPB dat de grote opgaven waarvoor ons land staat om langetermijndenken vragen. Voor ons uitschuiven van keuzes rond thema’s als vergrijzing, zorg, onderwijs, woningnood, klimaat, energie en biodiversiteit, leidt tot extra dure en suboptimale (ruimtelijke) oplossingen. Het lijkt een no-brainer, maar is dat wel zo?

Niet of laat kiezen is NIET altijd slechter en duurder 

Het CPB weet dat er verschillende scenario’s voor verschillende toekomsten denkbaar zijn. Het planbureau heeft geen voorkeur, maar wil vooral dat we kiezen en handelen. Het schetst daarom vier politiek-maatschappelijke smaken: de vrije markt, een autonome en zelfstandige economie, een vooral duurzame- en een solidaire samenleving. Niet of laat kiezen is altijd slechter en duurder, zegt CPB-directeur Pieter Hasekamp in diverse kranten.

Argumenten om juist zo laat mogelijk te kiezen zijn er ook. Zo hebben langetermijnstrategieën met ruimtelijke implicaties de neiging om ‘de vorige oorlog’ te willen winnen. Dat was letterlijk zo met omwallingen en waterlinies die nutteloos bleken toen het erop aankwam. Er was inmiddels artillerie met een veel groter bereik of men had niet voorzien dat de luchtoorlog al zo snel een beslissende factor zou worden.

Na jaren van breed gedragen bezuinigingen op defensie gaan we weer met eigen tanks rijden, maar interessanter: we gebruiken onze hernieuwde inzet voor het opzetten van een drone-industrie samen met Oekraïne. Wet van de remmende voorsprong, poleposition voor achterblijvers. Dat geldt ook bij civiele onderwerpen. Delen van Afrika die het zonder of met gebrekkige vaste telefonie moesten doen, zijn nu beter bereikbaar dankzij een snelle verspreiding van de mobiele telefonie.

‘Voorspellen is moeilijk, vooral als het om de toekomst gaat’. De Deense kerngeleerde Niels Bohr zou het gezegd hebben. Nog afgezien van de humor had hij gewoon gelijk. Juist in een tijd van extreem snelle technologische ontwikkeling, zijn langetermijnstrategieën achterhaald voor je het weet. Om verantwoord om te kunnen gaan met al die onzekerheid, hebben we onder meer het voorzorgsbeginsel uitgevonden. Een beginsel waarmee we lange termijn plannen al bij voorbaat saboteren omdat we zoveel niet te geven zekerheden van de toekomst vragen dat de plannen vastlopen of (te) duur uitkomen. Zie de discussie over kernenergie.

We laten ons nog steeds de weg wijzen door onze voorlieden, maar dat zijn er wel steeds meer en als ze ons teleurstellen zijn we er ook snel klaar mee 

En dan zijn er nog de politiek-maatschappelijke ontwikkelingen. Planning, en vooral langetermijnplanning, mag zich in een groeiende belangstelling verheugen. We willen weer visie en koersvastheid van de politiek. Tegelijkertijd is onze samenleving steeds verder geëmancipeerd en egalitair geworden. We laten ons nog steeds de weg wijzen door onze voorlieden, maar dat zijn er wel steeds meer en als ze ons teleurstellen, zijn we er ook snel klaar mee. Dat maakt ons als kiezers grillig en dat is ons democratisch goed recht. Slecht nieuws dus voor de langetermijnplannen die we zo graag willen.

‘Beleidmakers zouden zich moeten beperken tot een stip op de horizon en kleine stapjes in die richting’ 

Kom er maar in Charles Edward Lindblom (1917-2018), politicoloog en econoom aan Yale University die in 1959 kwam met zijn Science of Muddling Through. Hij zette zich af tegen het plandenken dat niet alleen in de communistische, maar ook in de Westerse wereld nog altijd in zwang was in de late jaren vijftig. Het strikt rationele doeldenken dat een objectief einddoel met de stappen daarnaartoe zou kunnen formuleren, had voor hem afgedaan. Te veel partijen, te veel belangen en ontkenning van de irrationele factoren in de politiek. Het waren voor hem de oorzaken van falend planbeleid. Beleidmakers zouden zich moeten beperken tot een stip op de horizon en kleine stapjes in die richting. Beperkte interventies die getoetst worden op hun effect, zowel maatschappelijk als politiek. Een incrementele benadering. Trial and error met ruimte voor democratische organen om bij te sturen.

Het is allemaal weinig spectaculair vergeleken bij visionaire- of autoritaire vergezichten die ook in ons land snel aan populariteit winnen. Too little too late, ook voor de urgentie die velen zien in de problemen waar we voor staan. Maar het lijkt wel beter te passen bij een mondige, egalitaire samenleving die visie en koersvastheid wil, maar ook snel klaar is met politici die niet leveren.

Deze column werd gepubliceerd bij Romagazine.nl op 15 oktober 2024